Krzyżanowski Konrad (1872–1922), malarz, portrecista. Ur. 15 II w Kremieńczuku w gub. połtawskiej, pochodził ze szlacheckiej rodziny z Sieradzkiego, był synem Marcelego Józefa i Kunegundy z Jackiewiczów. Gimnazjum ukończył w Kijowie, tam też uczęszczał do Szkoły Rysunkowej N. Muraszki. W r. 1892 zapisał się do Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Petersburgu. Był uczniem M. Lebiediewa i J. Twarożnikowa, głównie jednak wpływ na młodego artystę wywierał I. Kuindżi, który w ASP wprowadzał nowe metody nauczania. W lecie 1896 r. K. wyjeżdżał do Włoch. W r. 1897 (luty) wybuchł na Akademii «strajk» studentów polskich, z którymi solidaryzowała się część młodzieży rosyjskiej. Bezpośrednią przyczyną tego zatargu stał się incydent między K-m a nowym rektorem Akademii, reakcjonistą, architektem A. O. Tomyszką (w kancelarii ASP K-emu, trzymającemu ręce w kieszeniach, Tomyszko zwrócił uwagę w obelżywy sposób, mówiąc «ruki pa švam»). W konsekwencji K. wraz z innymi kolegami musiał opuścić Akademię. W t. r. wyjechał do Monachium, gdzie zapisał się do prywatnej szkoły węgierskiego malarza S. Holóssy’ego. Wraz ze swym mistrzem i grupą węgierskich kolegów wyjeżdżał K. na studia plenerowe na Węgry, do miejscowości Nagy Bany’a. Nie skorzystawszy z możliwości osiedlenia się na stałe w Budapeszcie (i zmiany obywatelstwa), K., po odbyciu dłuższej podróży po Włoszech, powrócił w r. 1900 do kraju i zamieszkał w Warszawie. Przez 4 lata prowadził tam własną szkołę prywatną malarstwa, w r. 1904 został powołany na profesora malarstwa w utworzonej wówczas Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie (do której przeszedł wraz ze swymi uczniami). K. z zamiłowaniem poświęcał się pracy pedagogicznej. Podobnie jak Holóssy, wychodził z uczniami poza pracownię, urządzając corocznie kursy plenerowe w różnych okolicach kraju (w r. 1904 w Arkadii koło Łowicza, w 1905 w Zwierzyńcu koło Zamościa u M. Zamoyskiego, w 1906 w Istebnej na Śląsku Cieszyńskim, w 1907 w Werkach na Litwie, w 1908 w Libawie i w Finlandii, w 1909 w Aleksandrii na Ukrainie).

W r. 1909 na skutek reorganizacji SSP K. ustąpił ze stanowiska profesora. W r. 1912 wyjechał na dłuższy pobyt do Paryża i Londynu. Pierwsze lata wojny 1914–6 spędził na Wołyniu i Polesiu. Był aresztowany (w pobliżu frontu, pod zarzutem zdejmowania planów), po uwolnieniu osiadł w Kijowie. Tam brał czynny udział w polskim ruchu kulturalnym; był profesorem Wydziału Malarskiego w Polskiej Szkole Sztuk Pięknych (która istniała od końca 1917 r. do stycznia 1918). W styczniu 1918 r. K. urządził wystawę swych prac w Kijowie. W t. r. (czerwiec) powrócił do Warszawy i w październiku otworzył własną szkołę malarstwa (przy ul. Poznańskiej; wrażenia z tej szkoły opisuje P. Górska we wspomnieniach „Paleta i pióro”). Uczyli tam: T. Pruszkowski, A. Rychtarski i K. Mackiewicz. I tutaj wraz z uczniami wyjeżdżał K. na plenery letnie (w r. 1919 do Płocka, w 1920 i 1921 do Kartuz). Pod koniec życia (w l. 1921, 1922) prowadził w swej pracowni kursy wieczorowe rysunku i malarstwa. Do uczniów K-ego należeli m. in. Tadeusz Pruszkowski, W. Niedzielska (która w r. 1908 założyła własną Szkołę Sztuk Pięknych dla kobiet w Krakowie), E. Kanarek, E. Kokoszko, I. Weissowa (Aneri), P. Potworowski, T. Roszkowska. Metody nauczania K-ego dalekie były od akademizmu. W SSP był (jak pisze Piwocki) «indywidualnością najsilniej oddziaływającą na uczniów». Był postacią malowniczą: mówił z kresowym akcentem, bezpośredni w sposobie bycia, miał duży urok osobisty. Lubiany przez swoich uczniów, na których wywierał znaczny wpływ, nazywany był przez nich «Krzyżakiem». K. zmarł 25 V 1922 r. w Warszawie.

K. uprawiał głównie malarstwo portretowe. Jego obrazy, malowane pośpiesznie, żywymi, energicznymi pociągnięciami pędzla, często nie wykończone, wyróżniają się dużą ekspresją. Osoby portretowane charakteryzował K. w sposób dosadny i trafny, krytyka podkreślała, że K. posiadał «dar jasnowidzenia postaci», że «portret był dla niego przeżyciem, wrażeniem subiektywnym». Stosował ciemnobrunatną gamę barwną i kontrastowy światłocień, chwalono «przepyszną kolorowość soczystych czarności» jego płócien. Mimo niedociągnięć formalnych, wypływających z pospiesznego malowania obrazu (zarzucano K-emu błędy kompozycji, «rąbanie pędzlem», «malowanie błotem», brak panowania nad rysunkiem), portrety jego robią duże wrażenie przez trafną charakterystykę modela i siłę wyrazu. Był niewątpliwie jednym z bardziej interesujących portrecistów swego okresu. K. portretował przeważnie osoby, które go zaciekawiały (obrazy malowane na zamówienie, bez «przekonania», były dużo słabsze). Pozostawił wiele portretów postaci ze środowiska artystycznego lub z nim związanych, jak np. Zenona Przesmyckiego-Miriama (1901), M. Frenkla (1902), Dagny (1901) i Stanisława (1902) Przybyszewskich, T. Pruszkowskiego, jako ucznia (1904), S. Jaracza (1917), aktorki B. Koyłłowiczówny (1917), E. Zegadłowicza (1921), W. Drabika z żoną (1921), E. Kanarka (1922), F. Manghi Jasieńskiego, historyka sztuki i późniejszego swego monografisty M. Tretera, a także ojca Wacława Berenta (pisarz ze swej strony «sportretował» K-ego w powieści „Próchno”, 1903, w której K. jest prototypem malarza Pawlaka). K. kilkakrotnie portretował siebie i wiele razy swoją żonę, jeszcze jako narzeczoną: portret z r. 1903 zakupiony do Rzymu, Narzeczona przy lampie, i później: portret z pieskiem (1911), Portret żony z kotem (1912), portret (z Muz. Narod. W. P.) i Portret żony (z kotem, ok. 1920). Kilkakrotnie portretował zaprzyjaźnioną rodzinę Słońskich: poetę E. Słońskiego (1913) i Tomirę Słońską z córeczką; ostatnią pracą K-ego był Portret Halinki Słońskiej (1922). Namalował portrety: J. Piłsudskiego, marszałka Senatu W. Trąmpczyńskiego (1921), Stanisława Kierbedzia (1907), Antoniego Paszkiewicza (1911), dra K. Mazarakiego (1921). Stworzył też wiele portretów kobiecych, np. Portret rosyjskiej aktorki (jeszcze z czasów studiów w Petersburgu, ok. 1897), Portret pani Dobkin (1901), A. Glassowej (1903), Portret staruszki, Witosławskiej (1913), Portret matki (1915), Ponińskiej (1921) i in.

K. malował pejzaże wykazujące powinowactwo ze sztuką J. Stanisławskiego (z którym K. poznał się w czasie studiów w Kijowie). Już w czasie nauki w ASP w Petersburgu powstały studia pejzażowe (z okolic Ukrainy). Liczne pejzaże z Polesia, Wołynia i Kijowszczyzny, widoki parków i wnętrz pałacowych Stadnickich w Boguszówce wystawił w r. 1918 w Kijowie (większość tych prac zaginęła). W czasie plenerowych wyjazdów z uczniami malował pejzaże: z Istebnej w kilku wersjach (1906), Studium chmur (1906), Obłoki (1906), Werki pod Wilnem (1907), Motyw z Finlandii (1908), Złoty kamień (1908), Bałtyk (Finlandia 1908), Szkic plenerowy ze Zwierzyńca (1908), Pejzaż z Polesia (1916), Szkoła plenerowa w Chmielnie (1920). Pejzaże K-ego cechuje ekspresyjny światłocień i ciemny, soczysty koloryt. K. współpracował z czasopismem „Chimera”, zamieszczając tam rysunki okładek, winiety, inicjały i przerysowując dla reprodukowania w tym piśmie drzeworyty japońskie. Te prace wykazują pewien związek z modną wówczas secesją. Ilustrował książki, np. „Połów gwiazd” K. Makuszyńskiego, „Dno nędzy” W. Sieroszewskiego. Projektował witraże dla kościoła w Brześciu Kujawskim i Głuchowie (pow. skierniewicki).

Obrazy K-ego były eksponowane na wystawach w kraju i za granicą. W Warszawie wystawiał w Salonie Krywulta (1900–1903), w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (1899, 1902, 1903, 1905, 1912, 1914, 1918, 1923, w r. 1902 od Zachęty K. otrzymał stypendium z fundacji M. Tyszkiewicza), na I Wystawie Niezależnych (1913) i w Salonie Sztuki Nowoczesnej (1920), w Krakowie w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (1900, 1901, 1903, 1912, 1914 srebrny medal, 1917), jako zaproszony gość współuczestniczył w wystawach Tow. Artystów „Sztuka”. Za granicą wystawiał K. w Londynie (1908 w Albert Hall, z wystawy tej zakupiono 2 obrazy K-ego do Muz. w Dublinie), w Rzymie (1911 Międzynarodowa Wystawa Sztuki), Amsterdamie (1912), Monachium (1913, złoty medal za Portret staruszki), Wenecji (1914, z tej wystawy Galleria Nazionale dell’Arte Moderna w Rzymie zakupiła Portret narzeczonej), w Kijowie (1918). Po śmierci artysty zbiorowe wystawy jego prac odbyły się w r. 1922 (Warszawa, Zachęta), w 1925 (Warszawa, Pałac Sztuki), w 1932 (Instytut Propagandy Sztuki w Warszawie), w 1933 (Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie), w 1960 (Bytom, Muz. Górnośląskie), obrazy K-ego były też pokazane na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w r. 1929. Żona K-ego Michalina z Piotruszewskich Krzyżanowska (1889–1962) była córką Franciszka i Marii z Andrzeykowiczów. Ur. w Warszawie 1 IX. Studiowała (od 1904/5) w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, gdzie była uczennicą męża. W 1912 r. kształciła się w Paryżu. Malowała pejzaże (Wisła, Port w Oksywiu, Jeziora pomorskie). Wystawiała w Zachęcie (1930, 1933, 1936 – dyplom), w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS). Po drugiej wojnie światowej brała udział w wystawach okręgowych i ogólnopolskich. Zmarła 16 VII 1962 w Warszawie.

Autoportret (1899, olej.); Autoportret (1917, akwarela w albumie żony K. Makuszyńskiego); Autoportret (rys., z późniejszego okresu życia artysty); Portret K. K-ego K. Lasockiego (rys. 1902, własność Muz. Narod. w W.); – Grajewski, Bibliografia ilustracyj; Enc. Ultima Thule; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler des XX Jahrhunderts, Hrsg. v. H. Vollmer, Leipzig 1955; Słown. Artystów Pol., IV; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; K. K. 1872–1922, Kr. 1933 styczeń, TPSP (katalog wystawy, wstęp M. Tretera); Katalog działu sztuki Powszechnej Wystawy Krajowej, P. 1929; Katalog wystawy K. K-ego, W. 1925 styczeń; Katalog zbiorowej wystawy obrazów K. K-ego, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Bytom 1960; Malarstwo polskie. Katalog zbiorów Muzeum Śląskiego, Wr. 1967; Malarstwo polskie od XVI do pocz. XX w. Katalog. (Muz. Narod. w W. Galeria sztuki pol.), W. 1962; Matuszczak J., Galeria malarstwa Polskiego Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, W. 1957; [Piątkowski H.], Katalog zbiorów Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, W. 1925; Sztuka Warszawska, od średniowiecza do połowy XX w., Katalog wystawy jubileuszowej (Muz. Narod. w W.), W. 1962 II; Wiercińska J., Katalog prac wystawionych w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w l. 1860–1914, Wr.–W.–Kr. 1969; – Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wr.–W.–Kr. 1964 II (reprod. Autoportretu); Piwocki K., Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904–1964, Wr.–W.–Kr. 1965; Płazowska M., Warszawski Salon Aleksandra Krywulta (1880–1966), „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 10: 1966; Polskie życie artystyczne w l. 1890–1914, Wr.–W.–Kr. 1967; Treter M., K. K., Kr. 1920, Monografie Artystyczne T. VI (literatura, reprod. obrazów, m. in. Autoportretu); Wiercińska J., Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, Wr.–W.–Kr. 1968; Górska P., Paleta i pióro, Kr. 1956 (reprod. Autoportretu); Hiż T., Talent, dziwactwo i coś jeszcze, W. 1937 s. 217–23; Mortkowicz-Olczakowa H., Bunt wspomnień, Wyd. 2., W. 1961 s. 80–95 (fot.); – „Czas” 1933 nr 14, 24; „Kamena” 1967 nr 14; „Kur. Warsz.” 1922 nr z 26 V (Piątkowski); „Przegl. Artyst.” (Kr.) 1946 nr 3, 7; Sprawozdania komitetu Tow. Zachęty Sztuk Pięknych za r. 1922 s. 6; „Sztuki Piękne” 1924/5 s. 192, 239–40, T. 8: 1932 s. 132 (wystawa zbiorowa K-ego), s. 193–202 (Kleczynski J., K. K...., reprod. obrazów, m. in. Autoportretu), 1933 s. 117; „Świat” (W.) 1922 nr 22 (fot.), nr 23, nr 48, 1925 nr 40, 1931 nr 34; „Tyg. Ilustr.” 1904 nr 11 s. 210–7 (podob.), 1918 nr 48 s. 572–3, 1922 nr 23 s. 357; „Ziemia” T. 8: 1923 s. 182 (witraże); „Życie Polskie” 1914 z. 6 s. 218–29 (Kleczyński J., K. K.); „Życie Towarzyskie” 1932 nr 37–9 (Wegner J., Studia plenerowe w Arkadii); – IS PAN: Materiały do Słownika Artystów (kartoteka i teki materiałowe); Tow. Przyj. Sztuk Pięknych w Kr.: Materiały do Słownika Artystów, II; – Bibliogr. do Michaliny Krzyżanowskiej: Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Sztuka Warszawska, j. w.; Piwocki K., Hist. Akad. Sztuk Pięknych (j. w., w spisie uczniów pod Piotruszewska); – „Życie Warsz.” 1962 nr 168, 170; – IS PAN: Materiały (j. w.).

Róża Jodłowska